Η αξιοκρατία: ένα στοιχείο δημοκρατικότητας της πλατωνικής ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

του Γιώργου Η. Ηλιόπουλου

Δρ. Φιλοσοφίας

      Στοιχεία φιλοσοφικού στοχασμού χαρακτηρίζουν στον έναν ή τον άλλο βαθμό και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλους τους ανθρώπους. Στη φιλοσοφική γραμματεία μάλλον υπερτερούν ποσοτικά οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι φιλοσοφούντες προβάλλουν την ιδιοτυπία και την υπεροχή του φιλοσοφικού στοχασμού έναντι της ημιμάθειας ή και της αμάθειας των πολλών. Ενώ όμως μια τέτοια στάση είναι σαφώς δικαιολογημένη με βάση τον επιστημονικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας, έχει επικριθεί επίσης δικαιολογημένα με το σκεπτικό ότι καθιστά τη φιλοσοφία μάλλον προνόμιο παρά αγαθό προσβάσιμο σε όσους θα το είχαν ανάγκη και θα το επιθυμούσαν. Είναι γεγονός πως η στάση του υπερτονισμού της υπεροχής της φιλοσοφίας έναντι της αφιλοσόφητης ζωής έχει συχνά οδηγήσει σε συνέπειες και παρανοήσεις που τελικά αδικούν το κύρος της φιλοσοφίας και των φορέων της. Η κατάδειξη της ποιοτικής υπεροχής μιας συγκεκριμένης ψυχο-διανοητικής δραστηριότητας δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη πως κάποιοι αλαζόνες ελιτιστές περιχαρακώνουν προς ίδιον όφελος ένα περιορισμένο προνομιακό πεδίο. Και σαφώς δεν υπέπεσαν και δεν υποπίπτουν όλοι οι φιλοσοφούντες σε τέτοιου είδους ελιτίστικες παρεκτροπές. Η διάσταση εκείνη του φιλοσοφικού στοχασμού που δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ακριβώς επειδή μπορεί να καταπνίγει εν τη γενέσει τους τις όποιες τάσεις ελιτισμού είναι η δημοκρατικότητα.

      Η φιλοσοφία ανθεί ουσιαστικά σε περιβάλλον δημοκρατικά διεξαγόμενου διαλόγου, ακόμη κι αν οι εξωτερικές πολιτικές συνθήκες είναι αντιδημοκρατικές. Ακόμη και ο εξόριστος ή ο φυλακισμένος φιλόσοφος δεν μπορεί να δημιουργήσει πνευματικά αν δεν έχει αναπτυχθεί, ηθελημένα ή αθέλητα, κάποια νησίδα δημοκρατικού διαλόγου με κάποιους ομοτέχνους του. Από την άλλη η φιλοσοφία ασκείται με δημοκρατικό τρόπο ακόμη και όταν οι φιλοσοφούντες καταφέρονται εμβριθώς εναντίον της δημοκρατίας. Κανένα νόημα δεν θα είχε η καταδίκη της θεσμικά κατοχυρωμένης πολυφωνίας, αν εκείνη δεν είχε ήδη γίνει γνωστή στην πράξη, ενώ επίσης κάθε αντιδημοκρατική άποψη ουσιαστικά αυτοαναιρείται από τη στιγμή που υποβάλλει εαυτήν σε δημοκρατικό διάλογο και κριτική.

      Πρώτο στοιχείο δημοκρατικότητας είναι η παροχή της δυνατότητας συμμετοχής στον καθένα, μέσα σε έναν κύκλο ανθρώπων που πρέπει κάθε φορά κατά το δυνατόν να προσδιορίζεται με σαφήνεια εκ των προτέρων. Ένα δεύτερο πεδίο προσδιορισμού της δημοκρατικότητας διανοίγεται από τη στιγμή που τίθενται τα ερωτήματα σχετικά με τους όρους διεξαγωγής των διαδικασιών συμμετοχής, διαδικασιών που στην περίπτωση της φιλοσοφίας είναι αναπόφευκτα διαλογικές και, ενδεχομένως, συ-ζητητικές.

      Η πεποίθηση πως όλοι οι άνθρωποι είναι σε θέση να μετέχουν της φιλοσοφίας χωρίς εκ προοιμίου αποκλεισμούς και διακρίσεις είναι παλαιότερη από όσο θα φανταζόταν κανείς, αφού ανιχνεύεται ακόμη και σε κάποια σημεία του πλατωνικού έργου: ακόμη και ο δούλος στον Μένωνα είναι σε θέση με συστηματική άσκηση και υπεύθυνη καθοδήγηση να εξέλθει από την άγνοιά του και να μορφοποιήσει τα ψήγματα γνώσης που κρύβει στην ψυχή του. Σε άλλα σημεία ασφαλώς εντοπίζουμε απόψεις που φαίνονται να κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση: η υγεία τόσο της φιλοσοφίας όσο και της πολιτικής ζωής, μας λέει ο Πλάτων στην Πολιτεία, προστατεύονται όταν στην άσκηση του φιλοσοφείν έχουν πρόσβαση μόνον οι εκ γενετής προορισμένοι για ετούτη τη σύνθετη και απαιτητική δραστηριότητα. Συναφώς προτείνεται μια παιδευτική διαδικασία επιλογής και ανάδειξης προσώπων, η οποία πρέπει διαρκώς να αυτορρυθμίζεται και να αυτοπροστατεύεται με τρόπο αξιόπιστο.

      Ο φιλόσοφος εν προκειμένω επεξεργάζεται και προτείνει μια πολιτική και παιδευτική διευθέτηση, η οποία παραμένει στη σφαίρα του δέοντος και σε απόσταση από τη σφαίρα του Είναι. Μια κριτική αυτού του είδους στο πλατωνικό πρόγραμμα είναι πολύ παλαιά και μάλιστα ο ίδιος ο φιλόσοφος θέλησε να την προλάβει. Έργο δικό μας δεν είναι να την επαναλάβουμε. Αντιθέτως θα προσπαθήσουμε να υποδείξουμε ένα από τα επίκαιρα στοιχεία του πλατωνικού οράματος.

      Ο Πλάτων έχει κατά νου μια κατάσταση, κατά την οποία στη φιλοσοφία αφενός δε θα έχει πρόσβαση ο καθένας, αφετέρου όμως ο οποιοσδήποτε, εφόσον αποδεδειγμένα διαθέτει τις κατάλληλες πνευματικές καταβολές, θα έχει το δικαίωμα να τύχει μιας συστηματικής εκπαίδευσης μέχρι να πετύχει την είσοδό του στην πολιτική και πνευματική ηγεσία της πολιτείας. Μάλλον θα συμφωνούσαν όλοι οι αναγνώστες της Πολιτείας πως, με βάση σημερινά κριτήρια περί δημοκρατικότητας, είναι εξαιρετικά προβληματικό να συγκεντρώνεται σε λίγα χέρια η πολιτική εξουσία μαζί με την πνευματική. Όμως από την άλλη πρέπει να ομολογήσουμε πως το πλατωνικό αίτημα της εξάλειψης της κυριαρχίας της όποιας εξ αίματος αριστοκρατίας στο χώρο των υπεύθυνων πολιτικών και πνευματικών δραστηριοτήτων είναι ένα πέρα για πέρα δημοκρατικό αίτημα και αποτελεί στοιχείο του σημερινού δημοκρατικού πολιτισμού που πρέπει να διαφυλαχθεί και να διευρυνθεί. Η όποια δυσαρέσκειά μας από τη σημερινή λειτουργία της δημοκρατίας δεν είναι υποχρεωτικό να μας οδηγεί στην υιοθέτηση του πλατωνικού ιδεώδους της πνευματικής αριστοκρατίας, όμως από την άλλη η τήρηση αποστάσεων από τον «αριστοκρατικό» ή και «ολοκληρωτικό» Πλάτωνα δεν είναι υποχρεωτικό να μας οδηγεί στην παραγνώριση της πολυτιμότητάς του για τον σημερινό πολιτικό-θεωρητικό μας προβληματισμό.

      Διαβάζοντας την πλατωνική Πολιτεία μπορούμε να ενισχύσουμε εις βάθος τη δημοκρατικότητά μας, καθώς ανακαλύπτουμε (για μια φορά ακόμη) την ωφελιμότητα ενός αιτήματος που πολλές φορές το έχουμε παραγκωνίσει ως αυτονόητο σε μια εποχή όπου, σε αντίθεση με την πλατωνική, η δημοκρατία κυριαρχεί σε πολλά μήκη και πλάτη της οικουμένης. Και είναι ακριβώς το αυτονόητο εκείνο που απέχει πολύ από την εμπέδωσή του στην πράξη. Το ότι έχει σήμερα καταργηθεί η εξ αίματος αριστοκρατία και τα συναφή προνόμιά της δεν σημαίνει ούτε, βεβαίως, πως έγινε πράξη η πλατωνική αριστοκρατία του πνεύματος, ούτε πως εμπεδώθηκε στον καθημερινό βίο μας η αξιοκρατία, αίτημα παρεμφερές προς την αριστοκρατία του πνεύματος αλλά και πλήρως συμβατό με τη δημοκρατία.

            Μια γνωστή και πολλές φορές θεωρούμενη ως μοιραία «ασθένεια» της πνευματικής ζωής και, εν προκειμένω, της πρόσληψης σημαντικών φιλοσοφικών κειμένων, είναι η ευκολία με την οποία κρίνεται συνολικά ένα έργο ή μια πνευματική μορφή με βάση ένα επιμέρους στοιχείο. Δεν είναι λίγες οι φορές που καταδικάζεται συλλήβδην ένας φιλόσοφος ή ένα έργο επειδή με κάποιο σκεπτικό τού «κολλήθηκε μια ετικέτα» που συναντά την απαρέσκειά μας. Θύμα μιας τέτοιας στάσης υπήρξε ασφαλώς και ο Πλάτων, στο έργο του οποίου ο δημοκρατικά ευαισθητοποιημένος πολίτης μάλλον δεν θα σπεύσει να αναζητήσει επιχειρήματα υπέρ δημοκρατικών θέσεων, έχοντας κάποτε ακούσει πως ο Αθηναίος φιλόσοφος υπήρξε στην εποχή του πολέμιος της αθηναϊκής δημοκρατίας καθώς και ότι με βάση το «ιδανικό» πολίτευμα που θεμελίωσε θεωρήθηκε ως ένας από τους πατέρες του ολοκληρωτισμού από τον ονομαστό σύγχρονο φιλόσοφο Sir Karl Raimund Popper (όπως αυτός αναπτύσσει εκτενώς την εν λόγω θέση στο βιβλίο Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της). Μια προσεκτική ανάγνωση της Πολιτείας, ενός έργου που είναι αριστοτεχνικά γραμμένο και σε κάθε περίπτωση είναι σε θέση να παρέχει υψηλά επίπεδα απόλαυσης, καταδεικνύει αντίθετα πως η δημοκρατία που στηλιτεύει ο Πλάτων είναι κατ’ ουσίαν ένα ταξικό πολίτευμα, πολίτευμα των απόρων και των πενήτων, πολίτευμα όσων εκ παραδόσεως ήσαν αποκλεισμένοι από κοινωνικά και πολιτικά προνόμια και επιδίωκαν να αντικαταστήσουν την καταπίεση που κάποτε είχαν υποστεί με μια καταπίεση εις βάρος των πρώην καταπιεστών τους. Η δημοκρατία του σήμερα, αντίθετα, βασίζεται σε αρχές λειτουργίας που επιτρέπουν τη συμμετοχή περισσοτέρων κοινωνικών κατηγοριών στην ενεργό πολιτική, υπό τη στενή αλλά και την ευρεία έννοια. Κι όταν ακόμη αυτό δεν συμβαίνει έμπρακτα, πάλι είναι οι δημοκρατικές αρχές και οι αρχές του κράτους δικαίου εκείνες που είναι σε θέση να κινητοποιήσουν μηχανισμούς αναίρεσης της αδικίας και αποκατάστασης της δικαιοσύνης. Η σημερινή δημοκρατία ενσωματώνει μεταξύ άλλων στοιχεία της ιστορικής εμπειρίας αλλά και της κριτικής που ασκήθηκε στην αρχαία δημοκρατία.

            Η ιδέα πως στις πολιτικά και πνευματικά σημαντικές θέσεις πρέπει να αναδεικνύονται οι άνθρωποι με βάση την κοινωνική τους καταγωγή ήταν αξιοποιήσιμη στην αρχαιότητα τόσο από την αριστοκρατική, όσο και από την ολιγαρχική αλλά και από τη δημοκρατική παράταξη. Στις μέρες μας μια τέτοια θέση σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές, όπως αυτές διευρύνθηκαν και εμπλουτίστηκαν στη νεότερη εποχή, είναι αθεράπευτα ξεπερασμένη. Με βάση το σημερινό μας δημοκρατικό πολιτισμό δεν είναι επιτρεπτό να υφιστάμεθα την κυριαρχία των «τζακιών» (της αν-αξιοκρατίας), ούτε όμως και να ευαγγελιζόμαστε μια κυριαρχία των «μαζών», μια ισοπέδωση της ποιότητας υπό το πέλμα της ποσότητας. Οι σημερινοί δημοκράτες αναγνωρίζουν τη φιλοσοφική συνεισφορά του Πλάτωνος, όπως και οποιουδήποτε άλλου επικριτή μιας ορισμένης εφαρμογής της δημοκρατίας, αφού τέτοιες κριτικές παρεμβάσεις συντελούν, άμεσα ή έμμεσα, στη βελτίωση των αρχών και των τρόπων λειτουργίας ενός πολιτεύματος που από τη φύση του είναι ανοιχτό στις προκλήσεις των νέων ιδεών. Ειδικότερα αξίζει φόρος τιμής στον Πλάτωνα επειδή ορισμένα στοιχεία του ιδεώδους πολιτεύματος που είχε κατά νου μπορούν να εκληφθούν και ως καθαρές, εξιδανικευμένες συλλήψεις πολιτικών αρχών, τις οποίες σήμερα η δημοκρατία τις εγκολπώνεται περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο πολίτευμα. Με αυτήν την έννοια η πλατωνική πρόκληση για τη δημοκρατία είναι διαρκής. Μιλώντας για αξιοκρατία σήμερα θα μπορούσαμε να αντλήσουμε νέες ιδέες καθώς και νέα ορμή για την υλοποίηση του ιδεώδους από την πλατωνική Πολιτεία: σε κάθε εποχή θα θέλαμε οι ηγέτες μας να είναι «γενναίοι» (Πολιτεία 535 b), όχι ασφαλώς με την έννοια της καταγωγής από εκλεκτό γένος, αλλά με την έννοια της κατοχής των ικανοτήτων που επιβεβαιώνονται μέσα από την παιδεία αλλά και τις σύνθετες απαιτήσεις που είναι συνυφασμένες με τον βίο της πράξης.

            Η Πολιτεία, το μείζον αυτό έργο της πλατωνικής φιλοσοφίας, μας προειδοποιεί, εν πολλοίς παρά τη θέληση του συγγραφέα του, για τις υπερβολές, τις περιπέτειες και τους κινδύνους που ελλοχεύουν όταν γινόμαστε ζηλωτές ενός ιδεώδους, όσο ευγενές κι ευπρόσδεκτο κι αν είναι αυτό. Έχοντας λοιπόν επίγνωση της ανάγκης για περίσκεψη κατά την υλοποίηση ενός καθολικού ή ενός ειδικότερου κοινωνικο-πολιτικού οράματος, καλό θα ήταν να στραφούμε στη μελέτη του πλατωνικού έργου στην περίπτωση που μας ενδιαφέρει η ποιοτική ανανέωση του σημερινού κοινωνικο-πολιτικού status quo.

                  (δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φιλοσοφία και Παιδεία, τ. 30, Σεπτέμβριος 2003, σ. 30-31)